WPŁYW LEKÓW IMMUNOSUPRESYJNYCH NA MĘSKI UKŁAD PŁCIOWY
THE INFLUENCE OF IMMUNOSUPPRESSIVE AGENTS ON MALE REPRODUCTIVE SYSTEM
Marta Grabowska *, Małgorzata Piasecka
Zakład Histologii i Biologii Rozwoju, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie
*Autor do korespondencji/corresponding author: Zakład Histologii i Biologii
Rozwoju, Pomorski Uniwersytet Medyczny
w Szczecinie, ul. Żołnierska 48, 71–210 Szczecin
tel.: +48 91 4800908, e-mail: martag@pum.edu.pl
Otrzymano/received: 30.05.2020 r. • Zaakceptowano/accepted: 28.06.2020 r.
DOI: 10.26404/PAO_2353-8791.2020.02
Marta Grabowska – dr n. med., absolwentka Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego
w Szczecinie, biolog i biotechnolog. Laureatka nagród Rektora Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego
w Szczecinie. Pierwszy autor i współautor artykułów naukowych, opublikowanych w renomowanych polskich i zagranicznych czasopismach naukowych. Członek Polskiego Towarzystwa
Andrologicznego, Polskiego Towarzystwa Biologii Komórki, Polskiego Towarzystwa Histochemików
i Cytochemików oraz Polskiego Towarzystwa Biologii Rozrodu. Od 2015 r. asystent w Zakładzie
Histologii i Biologii Rozwoju Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie.
Jej główne zainteresowania naukowe skupiają się na analizie wpływu wybranych schematów leczenia immunosupresyjnego na męski układ płciowy
Marta Grabowska – PhD, graduate of the West Pomeranian University of Technology in Szczecin as biologist and
biotechnologist. Award winner of the Rector of the Pomeranian Medical University in Szczecin. The first author
and co-author of articles published in renowned Polish and foreign scientific journals. Member of the Polish Society
of Andrology, Polish Society of Cell Biology, Polish Society of Histochemistry and Cytochemistry as well as Polish
Society of Reproductive Biology. From 2015 assistant in Department of Histology and Developmental Biology at
Pomeranian Medical University in Szczecin. Her main research interests are focused on analysis of the effects of
selected immunosuppressive treatment protocols on male reproductive system.
Streszczenie
W niniejszym artykule zawarto podsumowanie dotychczasowej wiedzy na temat potencjalnego wpływu leków immunosupresyjnych
na oś podwzgórze–przysadka–gonada, gonadę męską, najądrze i prostatę. Podstawą uzyskanych informacji są przede wszystkim
badania przeprowadzone na zwierzętach z wykorzystaniem leków immunosupresyjnych najczęściej stosowanych w praktyce klinicznej
u osób po przeszczepach narządów: cyklosporyny A, takrolimusu, rapamycyny, mykofenolanu mofetylu i prednizonu. Nie zawsze
jednak wyniki badań doświadczalnych są zgodne. Najwięcej badań naukowych odnosi się do gonady męskiej. W jej tkance śródmiąższowej obserwuje się zwłóknienie, obrzęk, przekrwienie naczyń włosowatych i spadek objętości komórek Leydiga. Ponadto stwierdza
się zmniejszenie średnicy i atrofię kanalików nasiennych, wakuolizację i dezorganizację nabłonka plemnikotwórczego, nieprawidłowy
rozwój spermatyd, zredukowaną aktywność fagocytarną komórek Sertolego, złuszczanie komórek germinalnych do światła kanalika,
a także zmniejszenie liczby plemników. Należy zwrócić uwagę, że leki immunosupresyjne wywierają niekorzystny wpływ na plemniki
W niniejszym artykule zawarto podsumowanie dotychczasowej wiedzy na temat potencjalnego wpływu leków immunosupresyjnych
na oś podwzgórze–przysadka–gonada, gonadę męską, najądrze i prostatę. Podstawą uzyskanych informacji są przede wszystkim
badania przeprowadzone na zwierzętach z wykorzystaniem leków immunosupresyjnych najczęściej stosowanych w praktyce klinicznej
u osób po przeszczepach narządów: cyklosporyny A, takrolimusu, rapamycyny, mykofenolanu mofetylu i prednizonu. Nie zawsze
jednak wyniki badań doświadczalnych są zgodne. Najwięcej badań naukowych odnosi się do gonady męskiej. W jej tkance śródmiąższowej obserwuje się zwłóknienie, obrzęk, przekrwienie naczyń włosowatych i spadek objętości komórek Leydiga. Ponadto stwierdza
się zmniejszenie średnicy i atrofię kanalików nasiennych, wakuolizację i dezorganizację nabłonka plemnikotwórczego, nieprawidłowy
rozwój spermatyd, zredukowaną aktywność fagocytarną komórek Sertolego, złuszczanie komórek germinalnych do światła kanalika,
a także zmniejszenie liczby plemników. Należy zwrócić uwagę, że leki immunosupresyjne wywierają niekorzystny wpływ na plemniki
Abstract
The presented article summarizes the current knowledge about the potential impact of immunosuppressive agents on the hypothalamicpituitary-gonadal axis, male gonad, epididymis and prostate. The information is mainly obtained from animal studies with the use of
immunosuppressive drugs (cyclosporin A, tacrolimus, rapamycin, mycophenolate mofetil and prednisone), the most commonly used
in clinical practice in organ transplant recipients. However, the results of experimental studies are not always consistent. Most of the
scientific reports refer to the male gonad. In the interstitial tissue of the gonad fibrosis, edema, capillary congestion and a decrease in
the Leydig cell volume were observed. In addition, reduced diameter of the seminiferous tubules and their atrophy, vacuolization and
disorganization of the seminiferous epithelium, abnormal spermatid development, reduced phagocytic activity of Sertoli cells, exfoliation
of germinal cells into the lumen of the tubule, as well as a decrease in sperm cells count were found. It should be noted that immunosuppressants have an detrimental effect on sperm cells not only through the male gonad, but also through impaired epididymal function,
which may lead to decrease in epididymal sperm cell concentration, motility and morphology. In turn, the negative effect of immunosuppressive drugs on the prostate is manifested by a reduction of the lumen of the glands, atrophy of their epithelium and reduction of
secretory capacity, as well as atrophy of stromal components. The described abnormalities may be of clinical relevance for male fertility.
Unfortunately, most of the available studies concern the effects of single immunosuppressive drugs on the male reproductive system,
however in patients after organ transplantation monotherapy is used extremely rare. In clinical practice, treatment is most often based
on 3-drug regimens, therefore it is a justified need for research to determine the effect of these regimens on male fertility. It seems that
in patients planning fatherhood, some modifications of immunosuppressive treatment protocols should be considered, which would
increase the chances of reproductive success. However, it should be emphasized that conversion of treatment is not always recommended, as it is more important to maintain the proper functioning of the transplant than to improve the patient’s reproductive capacity.
Key words: immunosuppressive drugs, male gonad, epididymis, prostate, spermatozoa
Skróty / Abbreviations
4E-BP1 ‒ białko wiążące eukariotyczny czynnik inicjacji translacji 4E (ang. eukaryotic translation initiation factor 4E-binding protein 1);
ACTH ‒ hormon adrenokortykotropowy (ang. adrenocorticotropic hormone); AP-1 ‒ białko aktywatorowe 1 (ang. activator protein-1); ATP –
adenozynotrifosforan (ang. adenosine triphosphate); CaM – kalmodulina (ang. calmodulin); cAMP ‒ cykliczny adenozynomonofosforan
(ang. cyclic adenosine monophosphate); CaN – kalcyneuryna (ang. calcineurin); CDK ‒ kinaza zależna od cyklin (ang. cyclin-dependent kinase);
CsA – cyklosporyna A (ang. cyclosporin A); CyPA ‒ cyklofilina A (ang. cyclophilin A); FK506 – takrolimus (ang. tacrolimus); FKBP12 – białko
wiążące takrolimus 12 (ang. FK506 binding protein 12); FRB ‒ domena wiążąca FKBP12-rapamycyna (ang. FKBP12-rapamycin binding
domain); GCR – receptor dla glikokortykosteroidów (ang. glucocorticoid receptor); GMP ‒ monofosforan guanozyny (ang. guanosine 5’-monophosphate); GRE – element odpowiedzi na glikokortykosteroidy (ang. glucocorticoid response element); GS – glikokortykosteroidy (ang. glucocorticosteroids); GTP ‒ guanozyno-5’-trifosforan (ang. guanosine-5’-triphosphate); hsp ‒ białka szoku cieplnego (ang. heat shock proteins);
IFNγ ‒ interferon γ (ang. interferon γ); IL-2 – interleukina 2 (ang. interleukin 2); IL-3 – interleukina 3 (ang. interleukin 3); IL-4 – interleukina 4
(ang. interleukin 4); IL-5 – interleukina 5 (ang. interleukin 5); IMP ‒ inozyno-5’-monofosforanu (ang. inosine-5’-monophosphate); IMPDH ‒
dehydrogenaza inozyno-5’-monofosforanu (ang. inosine-5’-monophosphate dehydrogenase); mGCR ‒ receptorów glikokortykosteroidowych
związanych z błoną (ang. membrane-bound glicorticoid receptor); MMF – mykofenolan mofetylu (ang. mycophenolate mofetil); MPA – kwas
mykofenolowy (ang. mycophenolic acid); mTOR – ssaczy cel rapamycyny (ang. mammalian target of rapamycin); mTORC1 ‒ kompleks 1 kinazy
mTOR (ang. mammalian target of rapamycin complex 1); mTORC2 ‒ kompleks 2 kinazy mTOR (ang. mammalian target of rapamycin complex
2); NAD ‒ dinukleotyd nikotynoamidoadeninowy (ang. nicotinamide-adenine-dinucleotide); NFATc – jądrowy czynnik pobudzonych limfocytów T (ang. nuclear factor of activated T-cells); NF-κB ‒ jądrowy czynnik transkrypcyjny κ aktywowanych komórek B (ang. nuclear factor
κ-light-chain-enhancer of activated B cells); PAGE4 – gen 4 związany z prostatą (ang. prostate-associated gene 4); PKA ‒ kinaza białkowa A (ang.
protein kinase A); PKC ‒ kinaza białkowa C (ang. protein kinase C); PSA – swoisty antygen sterczowy (ang. prostate-specific antigen); RAPA –
rapamycyna (ang. rapamycin); S6K1 ‒ kinaza rybosomalna S6 (ang. ribosomal protein S6 kinase 1); TCR ‒ receptor komórek T (ang. T cell
receptor); TGFβ – transformujący czynnik wzrostu β (ang. transforming growth factor β); TNFα – czynnik martwicy nowotworu α (ang. tumor
necrosis factor α); XMP ‒ ksantozyno-5’-monofosforan (ang. xanthosine-5’-monophosphate).
Leki immunosupresyjne są powszechnie stosowane
w praktyce klinicznej w niektórych chorobach zapalnych
i autoimmunologicznych, a także w celu zminimalizowania reakcji odrzucania przeszczepionych narządów
unaczynionych
Gummert i wsp., 1999;
Mahmud i wsp.,2010
Ważnym elementem terapii jest dobór odpowiedniego schematu immunosupresyjnego, który będzie
wywierał hamujący wpływ na układ odpornościowy,
wykazując jednocześnie niski wskaźnik działań niepożądanych
.
Mahmud i wsp.,2010
U pacjentów po transplantacji narządów standardowe protokoły leczenia immunosupresyjnego są zwykle oparte na kombinacjach trzech
leków, pochodzących z różnych klas. Konwencjonalne
schematy obejmują: inhibitory kalcyneuryny – cyklosporynę A (CsA, ang. cyclosporin A) i takrolimus (FK506, ang.
tacrolimus), inhibitory syntezy puryn np. mykofenolan
mofetylu (MMF, ang. mycophenolate mofetil), glikokortykosteroidy (GS, ang. glucocorticosteroids) np. prednizon,
jak również inhibitory kinazy ssaczego celu rapamycyny
(mTOR, ang. mammalian target of rapamycin) np. rapamycynę (RAPA, ang. rapamycin).
(Lim i wsp., 2017)
Obecnie w wyniku stosowania leków immunosupresyjnych obserwuje się znaczny spadek liczby odrzuconych przeszczepów, jednak jest on proporcjonalny
do wzrostu częstości występowania zakażeń i nowotworów złośliwych u biorców przeszczepu.
(Gummert i wsp., 1999)
Co więcej, długotrwałe podawanie leków
immunosupresyjnych może być związane z podwyższonym ryzykiem występowania chorób układu sercowo-naczyniowego lub nefrotoksyczności, co w efekcie
może prowadzić do przewlekłej dysfunkcji przeszczepu.
de Mattos i wsp., 2000;
Miller, 2002
Należy również podkreślić, że immunosupresanty z reguły mogą wywierać
niekorzystny wpływ na męski układ płciowy
Masuda i wsp., 2003;
Rovira i wsp., 2012;
Srinivas i wsp., 1998.
Zwykle po 6 miesiącach od udanego przeszczepu nerki
u pacjentów następuje normalizacja płodności, jednak
wciąż nie wiadomo, czy odzyskanie płodności jest całkowite.
McKay i wsp., 2005;
Saha i wsp., 2002
Niektóre badania sugerują, że u osób po transplantacji innych
narządów, pomimo zachowania prawidłowej funkcji przeszczepu, nadal mogą występować zaburzenia w zakresie
zdolności reprodukcyjnych.
Malavaud i wsp., 2000
Nie można pominąć faktu, że poszczególne leki immunosupresyjne charakteryzują się odmiennym mechanizmem
działania i mogą one wywierać podobne lub różne efekty
na narządy męskiego układu płciowego (tabela 1).
Leki immunosupresyjne
i ich mechanizm działania
Leki immunosupresyjne i ich mechanizm działania
Cyklosporyna A
Cyklosporyna A jest 11-aminokwasowym lipofilowym
cyklicznym peptydem, który został po raz pierwszy
wyizolowany z grzyba Tolypocladium inflatum. W 1976 r.
dowiedziono, że CsA ma bardzo silne właściwości
immunomodulujące i wykazuje specyficzną aktywność
immunosupresyjną, dzięki czemu stanowi ona podstawę
w leczeniu klinicznym opartym na hamowaniu odpowiedzi układu odpornościowego u pacjentów po przeszczepach narządów.
(Borel i wsp., 1994)
Molekularny mechanizm działania CsA polega
na hamowaniu aktywacji limfocytów T poprzez blokowanie transkrypcji genów dla poszczególnych
cytokin. Po wejściu do limfocytu T CsA wiąże się specyficznie z cytozolową cyklofiliną A (CyPA, ang. cyclophilin A), należącą do grupy białek cytoplazmatycznych
zwanych immunofilinami. Powstały kompleks wiąże
się bezpośrednio z kalcyneuryną (CaN, ang. calcineurin)
i hamuje jej działanie. Kalcyneuryna jest fosfatazą
zależną od jonów wapnia i kalmoduliny (CaM, ang. calmodulin) i stanowi kluczowy element szlaku sygnałowego prowadzącego do pobudzenia i różnicowania limfocytów T. Zaangażowanie receptora komórek T (TCR,
ang. T cell receptor) z pokrewnym ligandem indukuje
podwyższenie wewnątrzkomórkowego stężenia wapnia,
a następnie aktywację CaM, która wchodzi w interakcję
z CaN, prowadząc do jej aktywacji. Kalcyneuryna defosforyluje jądrowe białka regulatorowe, takie jak jądrowy
czynnik aktywowanych komórek T (NFATc, ang. nuclear
factor of activated T-cells), ułatwiając tym samym ich translokację z cytoplazmy do jądra komórkowego, gdzie regulują one ekspresję genów dla licznych cytokin (rycina 1).
(Knoop i wsp., 2004;)
( Matsuda i Koyasu, 2000)
Hamowanie aktywności CaN przez kompleks CyPA-CsA upośledza
aktywację limfocytów T, uniemożliwiając tym samym
syntezę cytokin, do których należą interferon γ (IFNγ,
ang. interferon γ), czynnik martwicy nowotworu α (TNFα,
ang. tumor necrosis factor α) oraz interleukiny 2 (IL-2, ang.
interleukin 2), 3 (IL-3, ang. interleukin 3), 4 (IL-4, ang. interleukin 4) i 5 (IL-5, ang. interleukin 5).
(Danovitch, 2007;)
( Knoop i wsp., 2004)
Ponadto CsA nasila ekspresję transformującego czynnika wzrostu β (TGFβ, ang. transforming
growth factor β), który hamuje proliferację limfocytów T
stymulowaną przez IL-2 i może wywierać efekty profibrogenne, stymulujące włóknienie.
(Danovitch, 2007;)
( Knoop i wsp., 2004)
Takrolimus
Takrolimus jest hydrofobowym, makrocyklicznym
antybiotykiem, który został po raz pierwszy wyizolowany w 1984 r. z fermentującej hodowli promieniowca
Streptomyces tsukubaensis, który pochodził z próbki gleby
pozyskanej z rejonu Tsukuba w Japonii. Właściwości
immunosupresyjne FK506 wykazano w 1987 r. i wkrótce
po tym dowiedziono, że lek ten może stanowić alternatywę dla CsA. Pomimo że FK506 nie wykazuje homologii
strukturalnej do CsA, charakteryzuje się analogicznym
mechanizmem działania.
( Goto i wsp., 1987;)
( Knoop i wsp., 2004;)
( Thomson i wsp., 1995)
Takrolimus podobnie jak CsA jest zaliczany do inhibitorów CaN, jednak wykazuje on 50–100-krotnie silniejsze działanie niż CsA. Lek ten wpływa na transdukcję
sygnału w limfocytach T, co wiąże się z zahamowaniem
ekspresji genów dla wybranych cytokin. Takrolimus
tworzy kompleks z cytoplazmatycznym białkiem receptorowym, należącym do klasy immunofilin, tj. białkiem
wiążącym takrolimus 12 (FKBP12, ang. FK506 binding
protein 12). Kompleks FK506-FKBP12 wiąże się z CaN,
hamując tym samym jej aktywność enzymatyczną
(rycina 2). W efekcie następuje inhibicja transdukcji
sygnałów zależnej od jonów Ca2+ i inaktywacja czynników
transkrypcyjnych regulujących transkrypcję genów dla cytokin .
(Danovitch, 2007;)
( Gummert i wsp., 1999;)
( Knoop i wsp., 2004;)
( Schreiber i Crabtree, 1992;)
( Thomson i wsp., 1995)
Co ciekawe, FK506 wykazuje większe powinowactwo wiązania z FKBP12 niż CsA z CyPA
(Schreiber,1991).
( Thomson i wsp., 1995)
Wykazano również, że FK506 w aktywowanych
limfocytach T hamuje ekspresję genów dla IL-3, IL-4,
TNFα i IFNγ .
(Kino i wsp., 1987)
Mykofenolan mofetylu
Mykofenolan mofetylu stanowi produkt fermentacji grzybów z rodzaju Penicillium brevicompactum
i gatunków pokrewnych. Jest on prolekiem, którego
aktywny składnik stanowi kwas mykofenolowy (MPA,
ang. mycophenolic acid).
(Allison i Eugui, 1996;)
( Gummert i wsp., 1999)
Właściwości immunosupresyjne MMF
wykazano już w 1969 r., ale dopiero w 1995 r. został
on zatwierdzony do stosowania w transplantologii klinicznej w celu zapobiegania ostremu odrzucaniu przeszczepionych narządów. Mykofenolan mofetylu jest stosowany w postaci półsyntetycznego 2-morfolino-etylowego
estru MPA .
(Gummert i wsp., 1999;)
( Mitsui i Suzuki, 1969;)
( Ritter i Pirofski, 2009)
Mykofenolan mofetylu hamuje syntezę DNA oraz proliferację limfocytów T i B. Mechanizm działania immunosupresyjnego MMF polega na silnej, selektywnej i odwracalnej inhibicji dehydrogenazy inozyno-5’-monofosforanu
(IMPDH, ang. inosine-5’-monophosphate dehydrogenase),
która jest kluczowym enzymem w biosyntezie guanozyny de novo.
(Ransom, 1995)
Dehydrogenaza inozynomonofosforanu katalizuje reakcję utleniania inozyno-
-5’-monofosforanu (IMP, ang. inosine-5’-monophosphate)
do ksantozyno-5’-monofosforanu (XMP, ang. xanthosine-
-5’-monophosphate), jednocześnie redukując dinukleotyd
nikotynoamidoadeninowy (NAD, ang. nicotinamide-adenine-dinucleotide). Ksantozyno-5’-monofosforan przechodzi w monofosforan guanozyny (GMP, ang. guanosine 5’-monophosphate), który z kolei jest przekształcany
w guanozyno-5’-trifosforan (GTP, ang. guanosine-5’-triphosphate) niezbędny do syntezy DNA i proliferacji komórek
(rycina 3). Ograniczenie syntezy nukleotydów guanozynowych prowadzi w efekcie do hamowania proliferacji
limfocytów T i B.
( Ritter i Pirofski,)
( Sun i wsp., 2008)
Zaletą MMF jest preferencyjne hamowanie IMPDH
typu II, która jest charakterystyczna prawie wyłącznie dla
aktywowanych limfocytów. Pozostałe komórki organizmu
mogą wykorzystać inne alternatywne drogi syntezy
guanozyny.
( Ritter i Pirofski, 2009;)
( Sun i wsp., 2008)
W limfocytach MPA może skutecznie indukować
zatrzymanie cyklu komórkowego w późnej fazie G1.
Wykazano, że MPA hamuje indukcję cykliny D3, będącej
głównym składnikiem kinazy zależnej od cyklin (CDK,
ang. cyclin-dependent kinase), a także degradację inhibitora
CDK – białka p27kip1, co w efekcie powoduje zatrzymanie
cyklu komórkowego w fazie G1.
(Laliberté i wsp., 1998)
Glikokortykosteroidy
Glikokortykosteroidy należą do leków stosowanych
w transplantologii klinicznej ze względu na swoje wielokierunkowe działanie. Spośród GS w schematach
leczenia immunosupresyjnego najczęściej są wykorzystywane prednizon, prednizolon i metyloprednizolon,
które posiadają właściwości immunosupresyjne i przeciwzapalne. Po raz pierwszy zastosowano je w leczeniu
odrzutu po transplantacji narządów w latach 60. XX w.
(Danovitch, 2007;)
( Steiner i Awdishu, 2011)
Klasyczny mechanizm działania GS opiera się na ich
wpływie na ekspresję genów kodujących mediatory
procesu zapalnego. W związku z obecnością swoistych
wewnątrzkomórkowych receptorów cytoplazmatycznych prawie we wszystkich komórkach organizmu GS
wywierają różnorodne efekty na poszczególne narządy
i tkanki. W przypadku braku liganda receptor dla glikokortykosteroidów (GCR, ang. glucocorticoid receptor)
występuje w cytoplazmie w postaci kompleksów zawierających białka opiekuńcze, np. p23, białka szoku cieplnego
(hsp, ang. heat shock proteins) hsp90, hsp70 lub immunofiliny.
(Ramamoorthy i Cidlowski, 2016;)
( Stahn i wsp., 2007)
Niezwiązane GS pasywnie dyfundują przez błonę
komórkową do wnętrza komórek, gdzie wiążą się z cytozolowym GCR. Zapoczątkowuje to zmiany konformacji
przestrzennej receptora i oddysocjowanie białek, które
były wcześniej związane z GCR. Kompleks GS-GCR
zostaje aktywowany i przemieszcza się do jądra komórkowego, gdzie działa jako czynnik transkrypcyjny i bezpośrednio oddziałuje z sekwencjami regulatorowymi DNA,
zwanymi elementami odpowiedzi na glikokortykosteroidy (GRE, ang. glucocorticoid response elements) (rycina 4).
Sekwencje te są zlokalizowane w rejonie regulatorowym
genów, które kodują białka syntetyzowane w odpowiedzi
na GS. Przyłączenie kompleksu GS-GCR do GRE może
prowadzić do aktywacji (dochodzi do połączenia z tzw.
pozytywnymi miejscami GRE) lub do represji (dochodzi
do połączenia z tzw. negatywnymi miejscami GRE) określonych genów .
(Barnes, 2006;)
( Ramamoorthy i Cidlowski, 2016;)
( Stahn i wsp., 2007)
Pierwotnie sądzono, że hamowanie syntezy wielu
białek zapalnych poprzez supresję ich ekspresji genów
odbywa się w wyniku interakcji kompleksu GS-GCR
z negatywnymi miejscami GRE. Jednak negatywne
GRE wykazano jedynie na kilku genach, które nie
obejmują sekwencji kodujących białka zapalne.
(Ismaili i Garabedian, 2004)
Dowiedziono, że zahamowanie transkrypcji wybranych genów dla cytokin przez GS może mieć
charakter niegenomowy i przebiegać w sposób pośredni
poprzez oddziaływanie kompleksu GS-GCR z aktywowanymi czynnikami transkrypcyjnymi, bez konieczności
wiązania się z GRE. Wykazano, że GS hamują działanie
prozapalnych czynników transkrypcyjnych, takich jak
białko aktywatorowe 1 (AP-1, ang. activator protein-1)
i jądrowy czynnik transkrypcyjny κ aktywowanych
komórek B (ang. nuclear factor κ-light-chain-enhancer of
activated B cells), regulujących ekspresję genów kodujących wiele białek zapalnych, do których należą cytokiny
(rycina 4).
( (Barnes i Adcock, 2003))
W ostatnich latach potwierdzono istnienie receptorów
glikokortykosteroidowych związanych z błoną (mGCR,
ang. membrane-bound glicorticoid receptor). Sugeruje się,
że mGCR jest wariantem GCR, który powstaje w wyniku
alternatywnego splicingu, zmiany promotora lub obróbki
potranslacyjnej.
(Bartholome i wsp., 2004)
Jedna z hipotez,która mogłaby wyjaśnić niegenomowe efekty GS w komórkach układu odpornościowego, zakłada specyficzne działanie GS, w którym pośredniczy mGCR. Dostępna literatura dostarcza dowodów na to, że GS mogą wiązać się
z mGCR, który jest sprzężony z białkiem G i wpływać
na zależny od niego wewnątrzkomórkowy szlak sygnałowy, z uwzględnieniem kinazy białkowej A (PKA, ang.
protein kinase A), kinazy białkowej C (PKC, ang. protein
kinase C), czy cyklicznego adenozynomonofosforanu
(cAMP, ang. cyclic adenosine monophosphate).
( Buttgereit i Scheffold, 2002;)
( Tasker i wsp., 2006)
Wykazano również, że GS mogą wpływać na właściwości błony komórkowej i mitochondrialnej. Dowiedziono,
że GS podawane w wysokich stężeniach interkalują
do błon, zmieniając tym samym ich właściwości fizykochemiczne i aktywność białek błonowych, co w konsekwencji wpływa na przepuszczalność błony komórkowej.
(Stahn i wsp., 2007)
W wyniku oddziaływania GS
z błoną komórek układu odpornościowego następuje
redukcja przepływu przez nią jonów sodowych i wapniowych, co przyczynia się do szybkiej immunosupresji,
a następnie do zmniejszenia procesu zapalnego. Ponadto
stwierdzono, że metyloprednizolon zwiększa przepuszczalność mitochondriów dla protonów, co prowadzi
do zmniejszenia dostępności adenozynotrifosforanu (ATP,
ang. adenosine triphosphate).
(Buttgereit i Scheffold, 2002)
Rapamycyna
Rapamycyna, znana również jako sirolimus, jest naturalnym antybiotykiem makrolidowym. Została ona
po raz pierwszy wyizolowana w 1975 r. z promieniowca
Streptomyces hygroscopicus, pochodzącego z próbki gleby
z Wyspy Wielkanocnej (znanej również jako Rapa Nui).
Początkowo RAPA została uznana za substancję o właściwościach przeciwgrzybicznych, jednakże w toku kolejnych badań poznano jej właściwości antyproliferacyjne,
antynowotworowe i immunosupresyjne.
( Law, 2005; Martel i wsp., 1977;)
( Sehgal i wsp., 1975)
Sirolimus wprowadzono do transplantologii w 1999 r.
(Danovitch, 2007)
Podobnie jak CsA i FK506, RAPA należy do grupy
leków oddziałujących z immunofilinami, lecz jej
mechanizm działania jest odmienny. W przeciwieństwie do CsA i FK506 rapamycyna nie hamuje zależnej
od wapnia i CaN aktywacji transkrypcyjnej genów
dla cytokin w komórkach T.
(Gummert i wsp., 1999)
Sirolimus należy do inhibitorów kinazy mTOR – kluczowego enzymu zaangażowanego w procesie regulacji
cyklu komórkowego.
(Law, 2005)
Rapamycyna prowadzi
do zahamowania proliferacji limfocytów T i B, zależnego
od zatrzymania cyklu komórkowego w fazie G1. Podobnie
jak FK506, RAPA wiąże się z cytoplazmatycznym białkiem regulatorowym – FKBP12. Powstały kompleks
FKBP12-RAPA łączy się z tzw. domeną wiążącą FKBP12-
RAPA (FRB, ang. FKBP12-rapamycin binding domain)
kinazy mTOR, blokując w ten sposób wiązanie z jej substratami. Szlak mTOR składa się z dwóch odrębnych
kompleksów białkowych ‒ kompleksu 1 kinazy mTOR
(mTORC1, ang. mammalian target of rapamycin complex 1)
i kompleksu 2 kinazy mTOR (mTORC2, ang. mammalian
target of rapamycin complex 2). Należy zauważyć, że RAPA
hamuje aktywność tylko kompleksu mTORC1 poprzez
jego autofosforylację i dysocjację. Powoduje to w efekcie
wstrzymanie fosforylacji kinazy rybosomalnej S6 (S6K1,
ang. ribosomal protein S6 kinase 1) i białka wiążącego eukariotyczny czynnik inicjacji translacji 4E (4E-BP1, ang.
eukaryotic translation initiation factor 4E-binding protein 1),
uniemożliwiając tym samym syntezę białek niezbędnych
do wzrostu i proliferacji komórek (rycina 5). Ponadto
RAPA hamuje niektóre szlaki stymulacji limfocytów T
i B, które są oporne na działanie CsA.
(Kay i wsp., 1991;)
( Law, 2005;)
( Yang i wsp., 2014)
Wpływ leków immunosupresyjnych na gonadę męską
Cyklosporyna A
Badania przeprowadzone na modelach zwierzęcych
i u człowieka wskazują, że CsA wywiera niekorzystny
wpływ na gonadę męską, powodując zmiany w osi podwzgórze–przysadka–gonada. Rozpoznaje się nieprawidłowości zarówno w tkance śródmiąższowej jąder,
jak i w kanalikach nasiennych, a także wykazuje się
zaburzenie równowagi pro- i antyoksydacyjnej gonady.
( Chen i wsp., 2013;)
( Masuda i wsp., 2003;)
( Seethalakshmi i wsp., 1987;)
( Srinivas i wsp., 1998;)
( Tauchmanovà i wsp., 2004;)
( Türk i wsp., 2007)
Wielu autorów dowodzi, że CsA
przyczynia się do zależnego od dawki spadku masy
ciała i gonady męskiej u szczurów .
( Chen i wsp., 2013;)
(Seethalakshmi i wsp., 1987)
Lek ten w dawce 10, 15, 20,
25 i 40 mg/kg masy ciała podawanej podskórnie lub
doustnie powodował istotny spadek masy jąder.
( Chen i wsp., 2013;)
( Seethalakshmi i wsp., 1987;)
( Türk i wsp., 2010)
Zmiany w tkance śródmiąższowej jąder manifestowały
się jej zwłóknieniem, przekrwieniem naczyń włosowatych i obrzękiem oraz zaburzeniami w funkcjonowaniu
komórek Leydiga zaangażowanych w steroidogenezę
( Cavallini i wsp., 1990;)
( Chen i wsp., 2013;)
( Seethalakshmi i wsp., 1987)
.Cyklosporyna A w dawce 20 mg/kg masy
ciała indukowała znaczny spadek średniej objętości
komórek Leydiga, najprawdopodobniej wskutek zmniejszenia liczby ich mitochondriów i wielkości siateczki śródplazmatycznej gładkiej, uczestniczących w biosyntezie
testosteronu. Co ciekawe, 2 tygodnie po zaprzestaniu
podawania CsA komórki Leydiga odzyskiwały swoją prawidłową strukturę.
( Cavallini i wsp., 1990;)
( Masuda i wsp.,2003)
W przypadku podawania CsA w dawce 40 mg/kg
masy ciała zaobserwowano również nieprawidłowości
kanalików nasiennych u szczurów. W nabłonku plemnikotwórczym stwierdzono nieprawidłowy rozwój spermatyd oraz liczne ciała resztkowe, najprawdopodobniej
będące konsekwencją upośledzonej aktywności fagocytarnej komórek Sertolego.
(Masuda i wsp., 2003)
Z koleiChen i wsp. (2013)
wykazali, że u szczurów poddanych jednostronnej nefrektomii, którym podawano CsA w dawce
25 mg/kg masy ciała, obok zmian w tkance śródmiąższowej jąder zaobserwowano atrofię kanalików nasiennych, a także utratę nasienia i plemników. W innych
badaniach zaobserwowano zmniejszenie liczby plemników
(Seethalakshmi i wsp., 1987)(tabela 1).
Należy podkreślić, że niewiele jest doniesień odnoszących się do wpływu CsA na ludzką gonadę męską.
Wykazano jedynie, że podawanie CsA u pacjentów
po transplantacji nerek było skorelowane z niskim
poziomem testosteronu .
(Tauchmanovà i wsp., 2004)
Takrolimus
Przeprowadzone badania wskazują na niekorzystny
wpływ FK506 na gonadę męską, w tym na oś podwzgórze–przysadka–gonada. Pomimo że lek ten wykazuje
50–100-krotnie silniejsze działanie niż CsA, nieprawidłowości obserwowane w gonadzie męskiej są mniej nasilone w porównaniu z CsA czy RAPA.
(Chen i wsp., 2013)
Wpływ FK506 na spadek masy jąder jest niejednoznaczny.
Jedni autorzy stwierdzają ten spadek u szczurów, którym
podawano FK506 w dawce 1 mg/kg masy ciała, natomiast
inni nie wykazują istotnego spadku masy jąder u zwierząt otrzymujących FK506 zarówno w dawce 1 mg/kg,
jak i 3 mg/kg masy ciała, a także u szczurów poddanych
jednostronnej nefrektomii.
(Caneguim i wsp., 2009;)
(Chen i wsp., 2013)
(Hisatomi i wsp., 1996)
Ujawniono także niejednoznaczny wpływ FK506
na kanaliki nasienne szczura. Stwierdzono, że FK506,
podawany w dawce 1 mg/kg masy ciała przez 30 i 60 dni,
indukował zmiany w tkance okołokanalikowej, która niekiedy wykazywała liczne pofałdowania. Ujawniono także
nieprawidłowości w histoarchitekturze nabłonka plemnikotwórczego.
(Caneguim i wsp., 2009;)
Zaobserwowano nieregularnie zarysowane kanaliki nasienne, niekiedy z nieprawidłową organizacją nabłonka plemnikotwórczego,
zmniejszoną liczbą spermatocytów i spermatyd oraz
obecnością licznych komórek germinalnych w ich świetle.
W obrębie nabłonka plemnikotwórczego zaobserwowano
liczne puste przestrzenie. Kanaliki wykazywały cechy
atrofii. Zmiany te były przyczyną znaczącego zmniejszenia
całkowitej powierzchni kanalików nasiennych, co przekładało się na spadek masy jąder. W zmienionych kanalikach
nasiennych jądra komórek Sertolego charakteryzowały się
nieregularnym kształtem i silnie zabarwioną chromatyną,
a w sąsiedztwie tych komórek często obserwowano przestrzenie wakuolarne. Ponadto w różnych stadiach cyklu
nabłonka plemnikotwórczego jądro komórki Sertolego
zajmowało nieprawidłową pozycję, przemieszczało się
z jej części bazalnej do apikalnej .
(Caneguim i wsp., 2009;)
Z kolei u szczurów poddanych jednostronnej nefrektomii,
które otrzymywały FK506 w dawce 0,8 mg/kg masy ciała
przez 8 tygodni, zaobserwowano łagodne zmiany strukturalne kanalików nasiennych, niewielki spadek liczby
plemników i poziomu testosteronu
(Chen i wsp., 2013)(tabela 1). Co ciekawe, wykazano, że liczba plemników szczurów i ich ruchliwość mogą powrócić do poziomu
kontrolnego po odstawieniu leku .
(Hisatomi i wsp., 1996)
Warto wspomnieć, że u pacjentów po transplantacji nerek,
którym podawano FK506, ujawniono niski poziom testosteronu .
(Tauchmanovà i wsp., 2004)
Nie wyklucza się także pozytywnego wpływu FK506
na gonadę męską. U szczurów lek ten zapobiegał toksycznemu oddziaływaniu kadmu na gonadę (Martin i wsp., 2007). Z kolei u mężczyzn po przeszczepie nerki,
w przypadku zastosowania konwersji leczenia z RAPA
na FK506 w dawce 5 mg/kg masy ciała, odnotowano
znaczną poprawę parametrów seminologicznych i przywrócenie płodności.(Bererhi i wsp., 2003)
Mykofenolan mofetylu
Istnieje niewiele doniesień dotyczących wpływu MMF
na gonadę męską. Przeprowadzone badania wskazują
jednak, że MMF zarówno w dawce 100 mg/kg masy ciała
(podany doustnie), jak i 150 mg/kg masy ciała (podany
dootrzewnowo) nie wywierał znaczącego wpływu na włączanie tymidyny do DNA spermatogoniów i spermatocytów u myszy ((Eugui i wsp., 1991). W dostępnym piśmiennictwie brak jest danych dotyczących nieprawidłowości
seminologicznych, które mogłyby być spowodowane podawaniem MMF. Sugeruje się, że MMF nie zaburza procesu
spermatogenezy, jednak może niekorzystnie wpływać
na płodność męską poprzez działanie mutagenne
i teratogenne. U mężczyzn, którzy planują potomstwo,
konieczna jest konwersja leczenia minimum 3 miesiące
przed planowanym zapłodnieniem (Semet i wsp., 2017).
Glikokortykosteroidy
Glikokortykosteroidy są często stosowane w celu złagodzenia bólu o różnym stopniu nasilenia i leczenia
objawów u mężczyzn ze zdiagnozowanym nowotworem.
Wykazano, że GS hamują wydzielanie hormonu adrenokortykotropowego (ACTH, ang. adrenocorticotropic
hormone), co w konsekwencji powoduje m.in. obniżenie
poziomu androgenów nadnerczy, czynników transkrypcyjnych i cytokin (De Santis i Saad, 2016). Przeprowadzone
badania potwierdzają, że prednizon i prednizolon
mogą upośledzać oś podwzgórze–przysadka–gonada.
Prednizon podawany zarówno u psów w dawce 2,2 mg/kg
masy ciała, jak i u mężczyzn z reumatoidalnym zapaleniem stawów w dawce 5–10 mg powodował znaczące
obniżenie koncentracji testosteronu (Kemppainen i wsp.,1983;)( Martens i wsp., 1994).
Wybrane doniesienia wskazują na korzystne efekty
wywierane przez GS na jądra w przypadku występowania
niektórych schorzeń (Gülmez i wsp., 1987;)(Kanzawa i wsp.,
2017).(Milardi i wsp. (2017))wykazali, że u pacjentów z oligozoospermią, którzy otrzymywali prednizon w dawce
5, 12,5 i 25 mg, nie stwierdzono żadnych istotnych
działań niepożądanych. Autorzy ci sugerują, że leczenie
prednizonem może wykazywać działanie w gonadzie
męskiej poprzez: 1) zmniejszenie stresu oksydacyjnego, 2) zahamowanie uwalniania cytokin i 3) redukcję
obrzęku i naciekania leukocytów. W ten sposób steryd
ten może przyczynić się do poprawy spermatogenezy
i jakości nasienia (Milardi i wsp. (2017)). Z kolei u pacjenta
ze stwierdzonym limfocytowym zapaleniem naczyń jądra,
u którego podjęto terapię z GS i azatiopryną, prednizolon
szybko złagodził objawy miejscowe i ogólnoustrojowe
(Kanzawa i wsp., 2017). U szczurów GS powodują zwiększenie względnej wagi jąder i zmniejszają uszkodzenia
komórek nabłonka plemnikotwórczego u zwierząt z jednostronnym skrętem jądra (Gülmez i wsp., 1987;)Hodges i Vernikos, 1958.
Rapamycyna
Ogólne upośledzenie rozwoju jąder i spermatogenezy
związane z podawaniem RAPA wykazuje analogię do nieprawidłowości powodowanych przez CsA, ale jest ono
znacznie poważniejsze niż w przypadku FK506 (Chen
i wsp., 2013;)(Rovira i wsp., 2012). Stwierdza się, że RAPA
powoduje obniżenie stężenia testosteronu (Chen i wsp., 2013;)(Huyghe i wsp., 2007;)(Rovira i wsp., 2012). Wskazuje się jednak, że u zwierząt zahamowanie spermatogenezy
i bezpłodność spowodowane przez RAPA są potencjalnie
odwracalne (Rovira i wsp., 2012).
U szczurów poddanych jednostronnej nefrektomii,
które otrzymywały RAPA w dawce 0,2 mg/kg masy ciała,
a także u szczurów otrzymujących ten lek dootrzewnowo
w dawce 1 mg/kg masy ciała 3 razy w tygodniu przez
4, 8 i 12 tygodni zanotowano wyraźny spadek masy jąder
(Chen i wsp., 2013;) (Rovira i wsp., 2012). Obserwowano
także zwłóknienie i obrzęk śródmiąższowy gonady, zahamowanie spermatogenezy, różny stopień atrofii kanalików nasiennych, zmniejszoną liczbę spermatocytów,
spermatyd i plemników (Chen i wsp., 2013;)(Huyghe i wsp., 2007;)(Rovira i wsp., 2012). Wskazuje się jednak, że u zwierząt zahamowanie spermatogenezy
i bezpłodność spowodowane przez RAPA są potencjalnie
odwracalne (Rovira i wsp., 2012). Podobne wyniki uzyskano
w przypadku zastosowania większych dawek RAPA.
(Liu i wsp. (2017)) wykazali, że u szczurów, które otrzymywały codziennie dootrzewnowo RAPA w dawkach
2, 4 i 6 mg/kg masy ciała przez 4 tygodnie, średnice
kanalików nasiennych były znacznie zmniejszone i miała
miejsce rozległa ich atrofia z wakuolizacją nabłonka plemnikotwórczego. Dodatkowo zaobserwowano hiperplazję
komórek Leydiga.
W przypadku zastosowania konwersji leczenia z CsA
na RAPA obserwowano podobne zmiany w gonadzie
męskiej jak przy wykorzystaniu monoterapii z RAPA.
U szczurów, u których wcześniej wykonywano transplantację nerki i zastosowano opisaną konwersję leczenia,
stwierdzono znaczny spadek koncentracji testosteronu
i masy jąder (He i wsp., 2013). Ponadto wykazano także
obrzęk śródmiąższowy i przekrwienie naczyń. Pomimo
braku reaktywnego rozrostu komórek Leydiga zaobserwowano w nich powiększenie mitochondriów i rozdęcia
siateczki śródplazmatycznej gładkiej. Inne nieprawidłowości dotyczyły zmniejszenia średnicy kanalików
nasiennych, zmian w obrębie błony własnej tych kanalików, dezorganizacji pokładów komórek nabłonka plemnikotwórczego, nieprawidłowości ultrastrukturalnych
komórek Sertolego i w konsekwencji utraty plemników
(He i wsp., 2013).
Wpływ leków immunosupresyjnych na najądrze
Cyklosporyna A
W dostępnym piśmiennictwie wciąż jest niewiele doniesień na temat wpływu CsA na najądrze. Nieliczne badania
przeprowadzone na zwierzętach wykazują, że CsA przyczynia się do zmniejszenia masy najądrzy (Seethalakshmi
i wsp., 1987, 1990;)
(Türk i wsp., 2010). Jednakże uzyskane
dane są niejednoznaczne.(Türk i wsp., 2010) stwierdzili,
że podawanie CsA w dawce 15 mg/kg masy ciała przez
21 dni powodowało jedynie nieznaczne zmniejszenie
masy najądrzy, natomiast inni autorzy wykazali, że CsA
w dawce 1 i 2 mg/kg masy ciała podawana przez 45 dni,
a także w dawce 10, 20 i 40 mg/kg masy ciała podawana
przez 14 dni była przyczyną istotnego spadku masy najądrzy (Seethalakshmi i wsp., 1987, 1990).
Niestety brak jest doniesień odnoszących się do zmian
morfologicznych najądrza w przypadku zastosowania
terapii z CsA. Opisane zaburzenia dotyczą jedynie
wpływu CsA (w dawce 15 i 40 mg/kg masy ciała) na komponenty komórkowe obecne w przewodzie najądrza, które
stanowiły plemniki i liczne ich konglomeraty definiowane
przez niektórych badaczy jako ciała resztkowe. Niekiedy
w ich obrębie stwierdzano nieprawidłowości strukturalne
witki plemnika. Zaobserwowano, że CsA spowodowała
obniżenie koncentracji plemników w najądrzu (mln/g
tkanki), ich ruchliwości i zwiększenie nieprawidłowości
strukturalnych ich główki i witki (Masuda i wsp., 2003;)
(Türk i wsp., 2010).
Takrolimus
Podobnie jak w przypadku CsA niewiele jest danych odnoszących się do wpływu FK506 na najądrze. Dostępne
opracowania ujawniają, że FK506 powoduje zmniejszenie
masy najądrzy szczura, nieprawidłowości plemników
i spadek koncentracji L-karnityny, będącej istotnym komponentem wydzieliny najądrza, która ma bezpośredni wpływ na ruchliwość i dojrzewanie plemników (Caneguim i wsp., 2009)
(Hisatomi i wsp., 1996, 2008). Jedni badacze
wykazali, że FK506 w dawce 1, 2 i 3 mg/kg masy ciała
spowodował istotny spadek masy najądrzy, natomiast
inni autorzy u zwierząt otrzymujących FK506 zarówno
w dawce 1 mg, jak i 3 mg/kg masy ciała statystycznej
istotności nie stwierdzili (Caneguim i wsp., 2009)
(Hisatomi i wsp., 1996, 2008). Z kolei nieprawidłowości plemników
dotyczyły zależnego od dawki zmniejszenia ich liczby
i obecności degenerujących gamet męskich w świetle
przewodu najądrza (Caneguim i wsp., 2009)
(Hisatomi i wsp., 1996, 2008).
Rapamycyna, mykofenolan mofetylu
i glikokortykosteroidy
Dostępne piśmiennictwo dostarcza bardzo niewiele informacji na temat wpływu RAPA, MMF i GS na najądrze.
Wykazano, że u myszy, które otrzymywały dootrzewnowo RAPA co 48 godzin w dawce 10 mg/kg masy ciała
przez 3 tygodnie, jądra komórek nabłonka przewodu
najądrzy były piknotyczne lub miały cechy apoptotyczne
(Schell i wsp., 2016). Z kolei w przypadku MMF
nie ma danych dotyczących wpływu tego leku na najądrze. Jedynie Bozzini i wsp. (2013) .wykazali, że u młodych
pacjentów (mediana 25,6 lat), którzy otrzymywali MMF
w kombinacji z CsA lub FK506, ujawniono mikrozwapnienia najądrza. W przypadku GS dostępne dane ujawniają jedynie ich zastosowanie w celu złagodzenia bólu
w trakcie przebiegu stanu zapalnego (m.in. w ostrym
zapaleniu najądrzy) (Moore i wsp., 1971) .
Wpływ leków immunosupresyjnych
na prostatę
Nieliczne badania przeprowadzone na szczurach ujawniły, że CsA powodowała statystycznie istotne zmniejszenie masy prostaty i zmniejszenie światła pęcherzyków,
a także redukcję objętości nabłonka i komponentów zrębu
Türk i wsp., 2010)(Freitas i wsp., 2012;)
(Seethalakshmi i wsp., 1987, 1990;)
(Freitas i wsp., 2012;) . U szczurów, które otrzymywały CsA
w dawce 15 mg/kg masy ciała przez sondę żołądkową
przez 56 dni, w prostacie brzusznej na kilku obszarach
nabłonek wykazywał wyraźną atrofię, której towarzyszyło zmniejszenie komórkowej zdolności wydzielniczej (zmniejszenie wielkości siateczki śródplazmatycznej
szorstkiej i aparatu Golgiego)(Freitas i wsp., 2012;) .
Niestety w dostępnym piśmiennictwie jest niewiele
informacji dotyczących wpływu monoterapii z wykorzystaniem FK506, RAPA, MMF i GS na prostatę. U zwierząt otrzymujących FK506 zarówno w dawce 1 mg, jak
i 3 mg/kg masy ciała stwierdzono istotny spadek masy
prostaty (Hisatomi i wsp., 2008). Z kolei u pacjentów,
u których wykonywano transplantację i podawano RAPA,
stwierdzono znaczący spadek koncentracji swoistego
antygenu sterczowego (PSA, ang. prostate-specific antigen)
(Chamie i wsp., 2008). W przypadku MMF wykazano,
że powoduje on zmniejszenie ekspresji genu 4 związanego z prostatą (PAGE4, ang. prostate-associated gene 4),
który może odgrywać istotną rolę w chorobach prostaty
człowieka. Stwierdzono, że gen ten ulega silnej ekspresji
w gonadzie i gruczole krokowym płodu, a wyciszanie jego
ekspresji indukuje apoptozę (Dun i wsp., 2014). Dostępne
dane dotyczące wpływu GS na prostatę skupiają się na ich
zastosowaniu w małych dawkach w leczeniu raka gruczołu krokowego. Wykazano, że u pacjentów onkologicznych prednizon i prednizolon wykazują działanie
przeciwzapalne, a także powodują zmniejszenie bólu
i obniżenie poziomu PSA (De Santis i Saad, 2016).
Wyniki badań autorskich (Grabowska i wsp., 2015,2016, 2020) dowodzą, że leki immunosupresyjne podawane w różnych kombinacjach przez 6 miesięcy wywierają niekorzystny wpływ na prostatę szczura. Jednak
występowanie poszczególnych zmian było zależne
od zastosowanego schematu leczniczego. U szczurów,
które otrzymywały CsA (5 mg/kg masy ciała) w kombinacji z prednizonem (4 mg/kg masy ciała) i RAPA
(0,5 mg/kg masy ciała), w nabłonku gruczołowym
prostaty obserwowano atrofię, zmniejszenie organelli
wydzielniczych i pęcherzyków lizosomalnych, a także
liczne wakuole wewnątrzkomórkowe. Z kolei u zwierząt, które otrzymywały MMF (20 mg/kg masy ciała)
w kombinacji z RAPA (0,5 mg/kg masy ciała) i prednizonem (4 mg/kg masy ciała), stwierdzono hiperplazję
nabłonka gruczołowego z naciekiem komórek zapalnych.
Protokoły immunosupresyjne, które zawierały inhibitory
kalcyneuryny (CsA – 5 mg/kg masy ciała lub FK506 –
4 mg/kg masy ciała) w kombinacji z MMF (20 mg/kg
masy ciała) i prednizonem (4 mg/kg masy ciała), spowodowały atypową ogniskową hiperplazję nabłonka gruczołowego prostaty szczura. Ogniskowa hiperplazja manifestowała się przez proliferację luminalnych komórek
nabłonkowych, tworzących brodawkowate wpuklenia
do światła pęcherzyków. Nietypowe komórki często
charakteryzowały się zwiększonym stosunkiem jądra
do cytoplazmy i hiperchromatycznym jądrem. Na niektórych obszarach nabłonek gruczołowy tworzył wiele
warstw, gdzie następowała wyraźna stratyfikacja jąder
komórkowych. Ponadto analiza ultrastrukturalna ujawniła zmiany w postaci pogrubionej błony jądrowej, prominentnego jąderka w jądrze i rozdętych cystern siateczki śródplazmatycznej szorstkiej i aparatu Golgiego.
Co więcej, stwierdzono, że średnia liczba komórek tucznych (CD117-pozytywnych) w porównaniu z grupą kontrolną była istotnie większa, co mogło być związane
z zainicjowanym procesem zapalnym. Należy podkreślić, że u zwierząt, które otrzymywały inhibitory CaN
w kombinacji z MMF i prednizonem przez 3 miesiące,
a następnie przez kolejne 3 miesiące otrzymywały tylko
RAPA, atypowa ogniskowa hiperplazja nabłonka gruczołowego występowała rzadziej, a zmiany ultrastrukturalne
i średnia liczba mastocytów były mniejsze w porównaniu
z grupami, w których nie nastąpiła konwersja leczenia
(Grabowska i wsp., 2015,2016, 2020) .
Podsumowanie
Opisane badania doświadczalne przeprowadzone
na zwierzętach wskazują, że leki immunosupresyjne mają
niezaprzeczalny niekorzystny wpływ na męski układ
płciowy, co niewątpliwie może przyczynić się do obniżenia płodności męskiej. Niestety większość dostępnych
opracowań dotyczy wpływu pojedynczych leków immunosupresyjnych na męski układ płciowy. Należy jednak
podkreślić, że u pacjentów po transplantacji narządów
monoterapię stosuje się niezmiernie rzadko. W praktyce klinicznej leczenie najczęściej oparte jest na schematach 3-lekowych, rzadziej 2-lekowych. W związku
z tym istnieje uzasadniona potrzeba badań w celu określenia wpływu schematów wielolekowych na płodność
męską. Wydaje się, że u pacjentów planujących ojcostwo należałoby uwzględnić pewne modyfikacje protokołów leczenia immunosupresyjnego (np. wskazana
byłaby konwersja leczenia), które zwiększyłyby szanse
na uzyskanie koncepcji, a w konsekwencji potomstwa.
Nie można pominąć faktu, że zagadnienie to jest bardzo
złożone, ponieważ dobór odpowiedniej terapii immunosupresyjnej wymaga uwzględnienia szeregu czynników
takich jak wiek pacjenta czy też choroby współistniejące. Należy jednak podkreślić, że konwersja leczenia nie
zawsze jest zalecana, ważniejsze jest bowiem zachowanie
prawidłowej funkcji przeszczepu, która bezpośrednio
przekłada się na przeżycie pacjenta, niż poprawa jego
zdolności reprodukcyjnych.
Finansowanie
Badania statutowe nr WNoZ-322-03/S/16/2020
Piśmiennictwo
Allison A.C., Eugui E.M.: Purine metabolism and immunosuppressive effects
of mycophenolate mofetil (MMF). Clin Transplant. 1996, 10, 77‒84. PMID:
8680053.
Barnes P.J.: How corticosteroids control inflammation: Quintiles Prize
Lecture 2005. Br J Pharmacol. 2006, 148, 245‒254. DOI: 10.1038/
sj.bjp.0706736. PMID: 16604091.
Barnes P.J., Adcock I.M.: How do corticosteroids work in asthma?
Ann Intern Med. 2003, 139, 359–370. PMID: 12965945.
DOI:
10.7326/0003-4819-139-5_part_1-200309020-00012.
Bartholome B., Spies C.M., Gaber T., Schuchmann S., Berki T., Kunkel D. i wsp.:
Membrane glucocorticoid receptors (mGCR) are expressed in normal human
peripheral blood mononuclear cells and up-regulated after in vitro stimulation and in patients with rheumatoid arthritis. FASEB J. 2004, 18, 70‒80.
DOI: 10.1096/fj.03-0328com. PMID: 14718388.
Bererhi L., Flamant M., Martinez F., Karras A., Thervet E., Legendre C.:
Rapamycin-induced oligospermia. Transplantation. 2003, 76, 885‒886.
DOI: 10.1097/01.TP.0000079830.03841.9E. PMID: 14501876.
Borel J.F., Feurer C., Gubler H.U., Stähelin H.: Biological effects of cyclosporin
A: a new antilymphocytic agent. Agents Actions. 1994, 43, 179‒186. DOI:
10.1007/BF01986686. PMID: 7725970.
Bozzini G., Lunelli L., Berlingheri M., Groppali E., Carmignani L.: Epididymis
microlithiasis and semen abnormalities in young adult kidney transplant
recipients. Andrologia. 2013, 45, 357‒360. DOI: 10.1111/and.12036. PMID:
23131006.
Buttgereit F., Scheffold A.: Rapid glucocorticoid effects on immune cells.
Steroids. 2002, 67, 529‒534. DOI: 10.1016/s0039-128x(01)00171-4. PMID:
11960631.
Caneguim B.H., Cerri P.S., Spolidório L.C., Miraglia S.M., Sasso-Cerri E.:
Structural alterations in the seminiferous tubules of rats treated with
immunosuppressor tacrolimus. Reprod Biol Endocrinol. 2009, 7, 19. DOI:
10.1186/1477-7827-7-19. PMCID: PMC2660339.
Cavallini L., Malendowicz L.K., Mazzocchi G., Belloni A.S., Nussdorfer G.G.:
Effects of prolonged cyclosporine-A treatment on the Leydig cells of the
rat testis. Virchows Arch B Cell Pathol Incl Mol Pathol. 1990, 58, 215‒220.
DOI: 10.1007/BF02890074. PMID: 1970683.
Chamie K., Ghosh P.M., Koppie T.M., Romero V., Troppmann C., de Vere White
R.W.: The effect of sirolimus on prostate-specific antigen (PSA) levels in male
renal transplant recipients without prostate cancer. Am J Transplant. 2008,
8, 2668–2673. DOI: 10.1111/j.1600-6143.2008.02430.x. PMID: 18853950.
Chen Y., Zhang Z., Lin Y., Lin H., Li M., Nie P. i wsp.: Long-term impact of
immunosuppressants at therapeutic doses on male reproductive system in
unilateral nephrectomized rats: a comparative study. Biomed Res Int. 2013,
2013: DOI: 10.1155/2013/690382. ID: 690382. PMCID: PMC3727097.
Danovitch G.M.: Leki i protokoły immunosupresyjne w przeszczepianiu
nerek. W: Podręcznik transplantacji nerek. Red. G.M. Danovitch. Wyd.
Czelej, Warszawa 2007, 49–69.
de Mattos A.M., Olyaei A.J., Bennett W.M.: Nephrotoxicity of immunosuppressive drugs: long-term consequences and challenges for the future. Am
J Kidney Dis. 2000, 35, 333‒346. DOI: 10.1016/s0272-6386(00)70348-
9. PMID: 10676738.
De Santis M., Saad F.: Practical Guidance on the Role of Corticosteroids in
the Treatment of Metastatic Castration-resistant Prostate Cancer. Urology.
2016, 96, 156‒164. DOI: 10.1016/j.urology.2016.02.010. PMID: 26905032.
Dun B., Sharma A., Xu H., Liu H., Bai S., Zeng L. i wsp.: Transcriptomic changes
induced by mycophenolic acid in gastric cancer cells. Am J Transl Res. 2014,
6, 28–42. PMCID: PMC3853422. PMID: 24349619.
Eugui E.M., Almquist S.J., Muller C.D., Allison A.C.: Lymphocyte-selective
cytostatic and immunosuppressive effects of mycophenolic acid in vitro:
role of deoxyguanosine nucleotide depletion. Scand J Immunol. 1991, 33,
161–173. DOI: 10.1111/j.1365-3083.1991.tb03746.x. PMID: 1826793.
Freitas K.M., Monteiro J.C., Gomes M.L., Taboga S.R., Dolder H.: Cyclosporin
A causes impairment of the ventral prostate tissue structure of Wistar rats.
Hum Exp Toxicol. 2012, 31, 1262‒1270. DOI: 10.1177/0960327112444937.
PMID: 22549095.
Goto T., Kino T., Hatanaka H., Nishiyama M., Okuhara M., Kohsaka M. i wsp.:
Discovery of FK-506, a novel immunosuppressant isolated from Streptomyces
tsukubaensis. Transplant. Proc. 1987, 19, 4–8. PMID: 2445072.
Grabowska M., Kędzierska K., Michałek K., Słuczanowska-Głąbowska S.,
Grabowski M., Piasecka M. i wsp.: Effects of an immunosuppressive treatment on the rat prostate. Drug Des Devel Ther. 2016, 10, 2899‒2915. DOI:
10.2147/DDDT.S111695. PMID: 27672312.
Grabowska M., Laszczyńska M., Kędzierska-Kapuza K., Kram A., Gill K., Piasecka
M.: The Effects of Long-Term Immunosuppressive Therapies on the Structure
of the Rat Prostate. Int J Environ Res Public Health. 2020, 17, 4614. DOI:
10.3390/ijerph17124614. PMID: 32604947.
Grabowska M., Słuczanowska-Głąbowska S., Kram A., Teresiński L., Piasecka M.,
Podhorska-Okołów M. i wsp.: The influence of immunosuppressants on the morphology, proliferating cell nuclear antigen (PCNA) and apoptosis in the rat
ventral prostate. Histol Histopathol. 2015, 30, 1089‒100. PMID: 25772584.
Gülmez I., Karacagil M., Sade M., Kandemir B.: Effect of testicular torsion
on the contralateral testis and prevention of this effect by prednisolone.
Eur Urol. 1987, 13, 340‒343. DOI: 10.1159/000472815. PMID: 3678305.
Gummert J.F., Ikonen T., Morris R.E.: Newer immunosuppressive drugs:
a review. J Am Soc Nephrol. 1999, 10, 1366–1380. PMID: 10361877.
He Z., Qiu J., Li J., Zhao D., Chen G., Chen L.: Long-term effects of conversion from cyclosporine to rapamycin on testicular function and morphology in a rat transplantation model. Transplant Proc. 2013, 45, 763–769.
DOI: 10.1016/j.transproceed.2012.03.067. PMID: 23498818.
Hisatomi A., Fujihira S., Fujimoto Y., Fujii T., Mine Y., Ohara K.: Effect of Prograf
(FK506) on spermatogenesis in rats. Toxicology. 1996, 109, 75‒83. DOI:
10.1016/0300-483x(96)03312-4. PMID: 8658548.
Hisatomi A., Sakuma S., Fujiwara M., Seki J.: Effect of tacrolimus on the cauda
epididymis in rats: analysis of epididymal biochemical markers or antioxidant defense enzymes. Toxicology. 2008, 243, 23‒30. DOI: 10.1016/j.
tox.2007.09.017. PMID: 17988778.
Hodges Jr., Vernikos J.: A comparison of the pituitary inhibitory effects of prednisone, prednisolone, and hydrocortisone. Br J Pharmacol Chemother. 1958,
13, 98‒102. DOI: 10.1111/j.1476-5381.1958.tb00199.x. PMID: 13523144.
Huyghe E., Zairi A., Nohra J., Kamar N., Plante P., Rostaing L.: Gonadal impact
of target of rapamycin inhibitors (sirolimus and everolimus) in male
patients: an overview. Transpl Int. 2007, 20, 305‒311. DOI: 10.1111/j.1432-
2277.2006.00423.x. PMID: 17326771.
Ismaili N., Garabedian M.J.: Modulation of glucocorticoid receptor function
via phosphorylation. Ann N Y Acad Sci. 2004, 1024, 86‒101. DOI: 10.1196/
annals.1321.007. PMID: 15265775.
Kanzawa Y., Imai Y., Mizuno Y., Nishioka H.: Testicular lymphocytic vasculitis treated with prednisolone and azathioprine. Mod Rheumatol. 2017,
27, 705‒707. DOI: 10.3109/14397595.2015.1026020. PMID: 25736359.
Kay J.E., Kromwel L., Doe S.E., Denyer M.: Inhibition of T and B lymphocyte
proliferation by rapamycin. Immunology 1991, 72, 544‒549. PMID: 1709916.
Kemppainen R.J., Thompson F.N., Lorenz M.D., Munnell J.F., Chakraborty P.K.:
Effects of prednisone on thyroid and gonadal endocrine function in dogs.
J Endocrinol. 1983, 96, 293‒302. DOI: 10.1677/joe.0.0960293. PMID:
6827210.
Kino T., Hatanaka H., Hashimoto M., Nishiyama M., Goto T., Okuhara M. i wsp.:
FK-506, a novel immunosuppressant isolated from a Streptomyces.
I. Fermentation, isolation, and physico-chemical and biological characteristics. J Antibiot (Tokyo). 1987, 40, 1249–1255. DOI: 10.7164/antibiotics.40.1249. PMID: 2445721.
Knoop C., Haverich A., Fischer S.: Immunosuppressive therapy after
human lung transplantation. Eur Respir J. 2004, 23, 159–171. DOI:
10.1183/09031936.03.00039203. PMID: 14738248.
Laliberté J., Yee A., Xiong Y., Mitchell B.S.: Effects of guanine nucleotide depletion on cell cycle progression in human T lymphocytes. Blood. 1998, 91,
2896‒904. PMID: 9531600.
Law B.K.: Rapamycin: an anti-cancer immunosuppressant? Crit Rev Oncol
Hematol. 2005, 56, 47–60. DOI: 10.1016/j.critrevonc.2004.09.009. PMID:
16039868.
Lim M.A., Kohli J., Bloom R.D.: Immunosuppression for kidney transplantation: where are we now and where are we going? Transplant Rev (Orlando).
2017, 31, 10–17. DOI: 10.1016/j.trre.2016.10.006. PMID: 28340885.
Liu S., Huang L., Geng Y., He J., Chen X., Xu H. i wsp.: Rapamycin inhibits
spermatogenesis by changing the autophagy status through suppressing
mechanistic target of rapamycin-p70S6 kinase in male rats. Mol Med Rep.
2017, 16, 4029‒4037. DOI: 10.3892/mmr.2017.7120. PMID: 28765938.
PMCID: PMC5646984.
Mahmud N., Klipa D., Ahsan N.: Antibody immunosuppressive therapy in solid-organ transplant. MAbs. 2010, 2, 148–156. DOI: 10.4161/mabs.2.2.11159.
PMID: 20150766. PMCID: PMC2840233.
Malavaud B., Rostaing L., Rischmann P., Sarramon J.P., Durand D.: High prevalence of erectile dysfunction after renal transplantation. Transplantation.
2000, 69, 2121–2124. DOI: 10.1097/00007890-200005270-00027. PMID:
10852609.
Martel R.R., Klicius J., Galet S.: Inhibition of the immune response by rapamycin, a new antifungal antibiotic. Can J Physiol Pharmacol. 1977, 55,
48–51. DOI: 10.1139/y77-007. PMID: 843990.
Martens H.F., Sheets P.K., Tenover J.S., Dugowson C.E., Bremner W.J., Starkebaum
G.: Decreased testosterone levels in men with rheumatoid arthritis: effect
of low dose prednisone therapy. J Rheumatol. 1994, 21, 1427‒1431. PMID:
7983641.
Martin L.J., Chen H., Liao X., Allayee H., Shih D.M., Lee G.S. i wsp.: FK506,
a calcineurin inhibitor, prevents cadmium-induced testicular toxicity in
mice. Toxicol Sci. 2007, 100, 474–485. DOI: 10.1093/toxsci/kfm229. PMID:
17785681.
Masuda H., Fujihira S., Ueno H., Kagawa M., Katsuoka Y., Mori H.: Ultrastructural
study on cytotoxic effects of cyclosporine A in spermiogenesis in rats. Med
Electron Microsc. 2003, 36, 183–191. DOI: 10.1007/s00795-003-0213-4.
PMID: 14505063.
Matsuda S., Koyasu S.: Mechanisms of action of cyclosporine. Immunopharmacology. 2000, 47, 119‒125. DOI: 10.1016/s0162-3109(00)00192-2.
PMID: 10878286.
McKay D.B., Josephson M.A., Armenti V.T., August P., Coscia L.A.,
Davis C.L. i wsp.: Women’s Health Committee of the American Society of
Transplantation. Reproduction and transplantation: report on the AST
Consensus Conference on Reproductive Issues and Transplantation. Am
J Transplant. 2005, 5, 1592–1599. DOI: 10.1111/j.1600-6143.2005.00969.x.
PMID: 15943616.
Milardi D., Luca G., Grande G., Ghezzi M., Caretta N., Brusco G. i wsp.: Prednisone
treatment in infertile patients with oligozoospermia and accessory gland
inflammatory alterations. Andrology. 2017, 5, 268‒273. DOI: 10.1111/
andr.12300. PMID: 28125168.
Miller L.W.: Cardiovascular toxicities of immunosuppressive agents. Am
J Transplant. 2002, 2, 807‒818. DOI: 10.1034/j.1600-6143.2002.20902.x.
PMID: 12392286.
Mitsui A., Suzuki S.: Immunosuppressive effect of mycophenolic acid.
J Antibiot (Tokyo). 1969, 22, 358–363. DOI: 10.7164/antibiotics.22.358.
PMID: 5345678.
Moore C.A., Lockett B.L., Lennox K.W., McAminch J.W., Wurster J.C.,
Ceccarelli F.E. i wsp.: Prednisone in the treatment of acute epididymitis:
a cooperative study. J Urol. 1971, 106, 578‒580. DOI: 10.1016/s0022-
5347(17)61345-4. PMID: 5119483.
Ramamoorthy S., Cidlowski J.A.: Corticosteroids: Mechanisms of Action in
Health and Disease. Rheum Dis Clin North Am. 2016, 42, 15‒31. DOI:
10.1016/j.rdc.2015.08.002. PMID: 26611548. PMCID: PMC4662771.
Ransom J.T.: Mechanism of action of mycophenolate mofetil. Ther Drug
Monit. 1995, 17, 681–684. DOI: 10.1097/00007691-199512000-00023.
vPMID: 8588241.
Ritter M.L., Pirofski L.: Mycophenolate mofetil: effects on cellular immune subsets, infectious complications, and antimicrobial activity. Transpl Infect Dis.
2009, 11, 290–297. DOI: 10.1111/j.1399-3062.2009.00407.x. PMID: 19497072.
Rovira J., Diekmann F., Ramirez-Bajo M., Bano-Maneus E., Moya-Rull D.,
Campistol J.M.: Sirolimus-associated testicular toxicity: detrimental but reversible. Transplantation. 2012, 93, 874–879. DOI: 10.1097/
TP.0b013e31824bf1f0. PMID: 22357177.
Saha M.T., Saha H.H., Niskanen L.K., Salmela K.T., Pasternack A.I.: Time
course of serum prolactin and sex hormones following successful renal
transplantation. Nephron 2002, 92, 735–737. DOI: 10.1159/000064079.
PMID: 12372970.
Schell C., Kretz O., Liang W., Kiefer B., Schneider S., Sellung D. i wsp.: The
Rapamycin-Sensitive Complex of Mammalian Target of Rapamycin Is
Essential to Maintain Male Fertility. Am J Pathol. 2016, 186, 324‒336.
DOI: 10.1016/j.ajpath.2015.10.012. PMID: 26683665.
Schreiber S.L.: Chemistry and biology of the immunophilins and their
immunosuppressive ligands. Science. 1991, 251, 283–287. DOI: 10.1126/
science.1702904. PMID: 1702904.
Schreiber S.L., Crabtree G.R.: The mechanism of action of cyclosporin
A and FK506. Immunol Today. 1992, 13, 136–142. DOI: 10.1016/0167-
5699(92)90111-J. PMID: 1374612.
Seethalakshmi L., Flores C., Carboni A.A., Bala R., Diamond D.A., Menon M.:
Cyclosporine: its effects on testicular function and fertility in the prepubertal rat. J Androl. 1990, 11, 17‒24. PMID: 2312396.
Seethalakshmi L., Menon M., Malhotra R.K., Diamond D.A.: Effect of cyclosporine A on male reproduction in rats. J Urol. 1987, 138, 991‒995. DOI:
10.1016/s0022-5347(17)43479-3. PMID: 3656581.
Sehgal S.N., Baker H., Vézina C.: Rapamycin (AY-22,989), a new antifungal
antibiotic. II. Fermentation, isolation and characterization. J Antibiot. 1975,
28, 727–732. DOI: 10.7164/antibiotics.28.727. PMID: 1102509.
Semet M., Paci M., Saïas-Magnan J., Metzler-Guillemain C., Boissier R., Lejeune H.
i wsp.: The impact of drugs on male fertility: a review. Andrology. 2017, 5,
640‒663. DOI: 10.1111/andr.12366. PMID: 28622464.
Srinivas M., Agarwala S., Datta Gupta S., Das S.N., Jha P., Misro M.M. i wsp.:
Effect of cyclosporine on fertility in male rats. Pediatr Surg Int. 1998, 13,
388–391. DOI: 10.1007/s003830050346. PMID: 9639624.
Stahn C., Löwenberg M., Hommes D.W., Buttgereit F.: Molecular mechanisms
of glucocorticoid action and selective glucocorticoid receptor agonists. Mol
Cell Endocrinol. 2007, 275, 71–78. DOI: 10.1016/j.mce.2007.05.019. PMID:
17630118.
Steiner R.W., Awdishu L.: Steroids in kidney transplant patients. Semin
Immunopathol. 2011, 33, 157–167. DOI: 10.1007/s00281-011-0259-7.
PMID: 21331501.
Sun X.X., Dai M.S., Lu H.: Mycophenolic acid activation of p53
requires ribosomal proteins L5 and L11. J Biol Chem. 2008, 283,
12387‒12392. DOI: 10.1074/jbc.M801387200. PMID: 18305114.
PMCID: PMC2430998.
Tasker J.G., Di S., Malcher-Lopes R.: Minireview: rapid glucocorticoid signaling via membrane-associated receptors. Endocrinology. 2006, 147,
5549–5556. DOI: 10.1210/en.2006-0981. PMID: 16946006. PMCID:
PMC3280589.
Tauchmanovà L., Carrano R., Sabbatini M., De Rosa M., Orio F., Palomba S. i wsp.:
Hypothalamic-pituitary-gonadal axis function after successful kidney transplantation in men and women. Hum Reprod. 2004, 19, 867‒873. DOI:
10.1093/humrep/deh192. PMID: 15016774.
Thomson A.W., Bonham C.A., Zeevi A.: Mode of action of tacrolimus (FK506):
molecular and cellular mechanisms. Ther Drug Monit. 1995, 17, 584‒591.
DOI: 10.1097/00007691-199512000-00007. PMID: 8588225.
Türk G., Ateşşahin A., Sönmez M., Yüce A., Ceribaşi A.O.: Lycopene protects
against cyclosporine A-induced testicular toxicity in rats. Theriogenology. 2007,
67, 778‒785. DOI: 10.1016/j.theriogenology.2006.10.013. PMID: 17123593.
Türk G., Sönmez M., Ceribaşi A.O., Yüce A., Ateşşahin A.: Attenuation of cyclosporine A-induced testicular and spermatozoal damages associated with
oxidative stress by ellagic acid. Int Immunopharmacol. 2010, 10, 177‒182.
DOI: 10.1016/j.intimp.2009.10.013. PMID: 19883798.
Yang L., Miao L., Liang F., Huang H., Teng X., Li S. i wsp.: The mTORC1 effectors S6K1 and 4E-BP play different roles in CNS axon regeneration. Nat
Commun. 2014, 5, 5416. DOI: 10.1038/ncomms6416. PMID: 25382660.
PMCID: PMC4228696.
